1.1 Nguồn gốc
Năm 1984, một cuộc khảo cổ đã khám phá ra Thánh địa Cát Tiên, có diện tích rộng hàng trăm héc ta, trải dài khoảng 15 km, dọc theo hệ thống sông Đồng Nai đã cho phép các nhà khoa học nhận định: Chủ nhân của Thánh địa Cát Tiên chính là người Mạ. Một số nhà khoa học đã cho rằng[1]: "Thánh địa cát Tiên là do người bản địa tự làm cho mình. Mà người bản địa chính là người Mạ, chứ không phải là người Chân Lạp hay Phù Nam..."; hay "Di chỉ này là của người Mạ, họ là những người sống từ xa xưa tại vùng này",… Ranh giới của vương quốc Mạ được cho là vùng giáp ranh với sông La Ngà ở phía Nam, phía Bắc giáp vùng Đức Trọng (Lâm Đồng ngày nay), phía Đông giáp với đồng bằng Bình Thuận và phía Tây giáp với tỉnh Sông Bé (tỉnh Bình Dương, Bình Phước hiện nay). Tuy nhiên, những di chỉ được khai quật ở Thánh địa Cát Tiên chỉ có thể cho biết người Mạ đã từng ở đây và có thể là chủ nhân của nên văn hóa Sa Huỳnh, nhưng trước đó, người Mạ từ đâu đến vẫn là một câu hỏi còn bỏ ngỏ chưa có câu trả lời. Đó cũng là câu hỏi về nguồn gốc của các dân tộc gốc Tây Nguyên khác.
1.2 Tên gọi
Trong Danh mục các dân tộc Việt Nam được Tổng cục Thống kê công bố năm 1979, dân tộc Mạ là một trong 54 dân tộc Việt Nam, có địa bàn cư trú chủ yếu ở Lâm Đồng, Đồng Nai. Dân tộc Mạ còn có tên gọi khác là Châu Mạ, Mạ Ngăn, Mạ Xốp, Mạ Tô, Mạ Krung,…Tuy nhiên, thực tế điền dã của chúng tôi tại vùng người Mạ ở Bảo Lâm, Bảo Lộc và theo một số nghiên cứu[2] thì các tên gọi " Mạ Ngăn, Mạ Xốp, Mạ Tô, Mạ Krung " ở trên là tên gọi các nhóm địa phương cùa dân tộc Mạ:
- Mạ Ngăn được xem là người Mạ chính tông; cư trú ở lưu vực sông Đạ Dâng, nằm về phía Bắc vùng B'Lao, trên địa bàn các xã: Lộc Bắc, Lộc Lâm, Đạ Tẻh thuộc thành phố Bảo Lộc, huyện Bảo Lâm, Đạ Huoai của Lâm Đồng.
- Mạ Tô, cư trú ở vùng thượng lưu sông La Ngà, trên cao nguyên Bảo Lộc, gần với người K'ho. Mạ Tô là cách người Mạ ở vùng thấp gọi họ.
- Mạ Krung, là nhóm Mạ ở vùng bình sơn nguyên, cư trú từ tây nam Bảo Lộc đến vùng Định Quán (Đồng Nai)
- Mạ Xốp là người Mạ ở vùng đất phiến, thuộc địa phận xã Lộc Bắc (Bảo Lâm) và một phần Đạ Tẻh (huyện Đạ Huoai).
Ngoài ra, còn có thể bắt gặp cách gọi: Mạ Đạ Huoai, Mạ B'Lao, Mạ Đạ Đờng, Mạ Ddagui,…
Cho đến nay chưa có kiến giải chính xác về ý nghĩa của tên gọi Mạ. Cũng có giả thuyết cho rằng, "Mạ" là đọc chệch của âm "Mir" (rẫy) – một phương thức canh tác chủ đạo của người Mạ; cũng như "Srê" là chỉ phương thức canh tác trên ruộng nước ở nhóm K'ho Srê. Quan sát các yếu tố ngôn ngữ đi cùng âm tiết Mạ cho thấy cách gọi tên nhóm địa phương của dân tộc Mạ ở trên thường được xác định bởi đặc điểm địa hình nơi cư trú (thấp, cao) hoặc địa bàn cư trú (Đạ Huoai, B'Lao).
2. Ngôn ngữ
Tiếng Mạ thuộc thuộc ngữ hệ Nam Á, nhóm ngữ hệ Môn - Khmer, gần với ngôn ngữ dân tộc K'ho, Mnông, X'tiêng,... Dân tộc Mạ trước kia cũng không có chữ viết, chỉ có tiếng nói. Sau này, khi người Pháp đến Tây Nguyên, các giáo sĩ phương Tây mới dùng ký tự Latinh để ghi âm tiếng Mạ. Tuy vậy, so với các dân tộc cùng nhóm ngôn ngữ ở bắc Tây Nguyên như Ba Na, Xơ Đăng; yếu tố Môn – Khmer trong tiếng Mạ nhiều hơn.
Tiếng Mạ có nhiều điểm giống tiếng K'ho về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp. Ví dụ về từ vựng, có nhiều từ giống nhau trong tiếng Mạ, Srê, Nộp, Lạch như: Vồ = đầu, mới = pa, nhiều = rà, đếm = kờp,…Do có nhiều điểm tương đồng về mặt ngôn ngữ, nên Nguyễn Trắc Dĩ đã cho rằng trong dân tộc Mạ gồm các nhóm: Mạ, Nộp, Ché Srê (người xứ ruộng), Ché Tê (người miền núi), Lạt, Kaho. Sau này, dân tộc Mạ mới bị chia thành nhiều khối[3]. Vào cuối thập niên 40 thế kỷ trước, để thuận tiện cho việc truyền giáo, Linh mục Jacques Dournes đã dùng ký tự Latinh để ghi âm tiếng K'ho Srê, đồng thời biên soạn cuốn Từ điển Ser Francais,xuất bản năm 1950 tại Paris. Sau đó, bộ ký tự này được Jean Boulbet - một nhà dân tộc học chuyên nghiên cứu về người Mạ dùng để ghi âm tiếng Mạ. Nên tiếng Mạ hiện nay có khoảng 90% số từ giống tiếng K'ho.
Người Mạ có nhiều nhóm địa phương, giữa các nhóm địa phương không có sự khác nhau về ngôn ngữ. Điều này, đã được Dam Bo ghi lại: "Người Mạ làm thành một nhóm quan trọng ở về phía tây - bắc con đường đi từ Sài Gòn lên Ðà Lạt (...) Ta có thể phân biệt những tiểu nhóm như người Mạ Ja ở Liang Biang; nhưng họ là một nhóm tộc người thống nhất do có cùng một phương ngữ chung, một cách thức giống nhau trong việc xây dựng các ngôi nhà sàn, những trang trí giống nhau".Trong quá trình nghiên cứu, dựa trên các kiến giải về địa bàn cư trú gần nhau trong lịch sử, Henry[4] cũng đã xếp ngôn ngữ Mạ cùng nhóm với ngôn ngữ K'ho, Lạch, Mnông do chịu ảnh hưởng nhiều yếu tố Khmer hơn so với các dân tộc cùng nhóm ngôn ngữ Môn – Khmer, nhưng yếu tố Khmer nhạt hơn là dân tộc Ba Na, Xơ Đăng, Hrê,…
3. Dân số, địa bàn cư trú
Tính đến ngày 01/4/2019[5], cả nước hiện có 50.322 người dân tộc Mạ; cư trú phần lớn ở Tây Nguyên với 46.678 người, trong đó, ở Lâm Đồng: 38.523 người (Nam: 18.680 người, Nữ: 19.843 người), chiếm 92,76% người Mạ; Đắk Nông: 8.087 người. Ngoài ra, Đông Nam Bộ có 3.460 người (tập trung ở Đồng Nai) và rải tại các địa phương khác vài chục người mỗi tỉnh. Địa bàn cư trú lâu đời của người Mạ ở Lâm Đồng là một số huyện phía nam của tỉnh như: Bảo Lâm (18.850 người), Đạ Huoai (9.850 người) và ở một số huyện khác như: Đam Rông (3.233 người), Di Linh (2.718 người), Lâm Hà (1.912 người), Bảo Lộc (1.457 người). Các huyện còn lại, mỗi huyện chỉ có vài trăm đến vài chục người. Toàn tỉnh Lâm Đồng có 71 địa bàn cư trú thành cộng đồng của dân tộc Mạ, trong đó: Huyện Đạ Huoai: 28 cộng đồng, huyện Bảo Lâm: 30 cộng đồng, huyện Di Linh: 05 cộng đồng, huyện Đam Rông: 06 cộng đồng, thành phố Bảo Lộc: 02 cộng đồng, còn lại cư trú xen kẽ với các dân tộc khác:
- Thành phố Đà Lạt: Có 93 người Mạ (Nam: 22 người, Nữ: 71 người), chiếm 1,033% người DTTS của thành phố. Dân tộc Mạ cư trú đông nhất ở Phường 8: 27 người, Phường 10: 21 người, Phường 5: 16 người; các phường có từ 01 người đến dưới 10 người là: Phường 12, Phường 9, Phường 2, Phường 6, Phường 4,… Các phường không có người Mạ cư trú là Phường 7, Phường 1, xã Trạm Hành và Xuân Trường.
- Thành phố Bảo Lộc: Trên địa bàn Bảo Lộc có nhiều địa danh là tiếng địa phương của dân tộc Mạ như B'Lao, Đam Bri,… nhưng toàn thành phố chỉcó 1.457 người dân tộc Mạ (Nam: 714 người; Nữ: 743 người), chiếm 1,67% DTTS toàn thành phố; cư trú chủ yếu ở phường B'Lao (319 người) và xã Lộc Châu (1.076 người), còn lại rải rác ở các phường, xã khác từ vài người đến vài chục người ở mỗi địa bàn.
- Huyện Đam Rông: Toàn huyện có 3.233 người Mạ cư trú (Nam: 1.517 người, Nữ: 1.716 người), chiếm 9,14% DTTS của huyện. Người Mạ cư trú tập trung ở các xã Phi Liêng (1.753 người), Liêng Srônh: 1.091 người; các xã có vài chục người đến vài trăm người là Đạ Rsal (59 người), Rô Men (72 người), Đạ K'Nàng (247 người); các xã khác có vài người.
- Huyện Lâm Hà: Có 1.912 người Mạ, chiếm 5,5% DTTS của huyện; cư trú đông ở xã Đạ Đờn (1.621 người) và Phú Sơn (235 người). Các xã còn lại có trên dưới chục người; một số đơn vị cấp xã không có người Mạ cư trú là thị trấn Nam Ban, xã Mê Linh, Gia Lâm, Đông Thanh, Tân Hà, Liên Hà, Nam Hà.
- Huyện Di Linh: Có 2.718 người Mạ (Nam: 1.358 người, Nữ: 1.360 người), chiếm khoảng 4,0% DTTS của huyện, cu trú phần lớn ở xã Đinh Trang Thượng với 2.319 người; các xã còn lại có vài người đến vài chục người; các xã không có người Mạ cư trú là Tân Nghĩa, Hòa Ninh, Hòa Trung, Hòa Nam.
- Huyện Bảo Lâm: Là địa bàn cư trú lâu đời của dân tộc Mạ, nên ở đây có số người Mạ nhiều nhất của tỉnh Lâm Đồng: 18.850 người (Nam: 9.032 người, Nữ: 9.818 người). Ở Bảo Lâm, dân tộc Mạ cư trú đông ở thị trấn Lộc Thắng (4.469 người), xã Lộc Bảo (1.956 người), Lộc Lâm (1.784 người), Lộc Bắc (3.426 người), Lộc Phú (1.088 người), Lộc Ngãi (1.411 người), Lộc Tân (3.973 người), B'Lá (702 người). Xã Lộc Đức và Tân Lạc không có người Mạ; các xã còn lại có từ vài chục đến vài trăm người Mạ cư trú.
- Huyện Đạ Huoai (mới, sáp nhập từ 3 huyện: Đạ Huoai, Đạ Tẻh, Cát Tiên): Có 9.850 người Mạ (Nam: 4.371 người; Nữ: 5.479 người). Người Mạ cư trú đông ở các xã: Phước Lộc (2.355 người), thị trấn Đạ Tẻh (1.297 người), xã Quốc Oai (1.011 người), xã Đồng Nai Thượng (1.494 nguời). Các xã, thị trấn có vài trăm người Mạ cư trú là: Phước Cát 2 (150 người), Tiên Hoàng (140 người), thị trấn Cát Tiên (211 người), Mỹ Đức (254 người), An Nhơn (303 người), Đạ Pal (413 người), thị trấn Đạ M'ri (108 người), thị trấn Ma Đa Guôi (401 người), xã Đạ M'ri (103 người), Đạ Oai (sáp nhập của xã Đạ Tồn và xã Đạ Oại: 648 người), Bà Gia (sáp nhập của xã Đoàn Kết và Đạ P'loa: 175 người), xã Ma Đa Guôi (483 người). Các xã, thị trấn còn lại của Đạ Huoai có vài người đến vài chục người hoặc không có người Mạ cư trú.
- Các huyện Đơn Dương, Lạc Dương, Đức Trọng chỉ có vài trăm người Mạ cư trú (Đức Trọng: 371 người, cư trú tập trung ở xã Liên Hiệp: 325 người) hoặc vài chục người (Lạc Dương: 12 người, Đơn Dương: 25 người)
Theo nhiều tài liệu nghiên cứu, địa bàn cư trú chủ yếu của người Mạ từ vùng giáp ranh khu vực cao nguyên Đà Lạt trên địa bàn các huyện Bảo Lâm, Bảo Lộc, Đạ Huoai, Đức Trọng và Di Linh và một phần ở vùng đệm Vườn quốc gia Cát Tiên về phía tây nam, tỉnh Bình Phước và Đồng Nai. Người Mạ trước kia sống dựa vào nương rẫy, canh tác luân khoảnh nên cũng du canh dư cư. Trải qua quá trình dài của lịch sử, ảnh hưởng của chiến tranh, chính sách định canh, định cư của nhà nước, địa bàn cư trú của người Mạ đã có những thay đổi nhất định. Chẳng hạn[6], định cư của tỉnh, năm 1977, Lâm Đồng đã tiến hành di dời 22 làng của người Mạ cư trú rải rác trên núi cao, với hơn 300 hộ/1000 người về định cư dọc sông Đạ Tẻh lập nên xã Đạ Tẻh; Hơn 170 hộ/948 nhân khẩu cư trú trong khu vực kháng chiến cũ (B'Lá) về vùng trảng Singơ, thành lập các xã Lộc Bắc, Lộc Lâm, Lộc Tân (huyện Bảo Lâm).
4. Tổ chức đời sống cộng đồng
Trong truyền thống, đơn vị tổ chức xã hội của người Mạ là bon (làng). Cũng như các dân tộc khác ở Tây Nguyên, làng người Mạ là đơn vị xã hội kinh tế độc lập, khép kín, tự cung tự cấp. Các thành viên trong làng thường có quan hệ huyết thống với nhau theo dòng họ cha. Phan Xuân Biên căn cứ vào nhiều nguồn thông tin về người Mạ, K'ho đã từng nhận định: Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, loại hình làng một dòng họ tương đối phổ biến ở Tây Nguyên. Giữa hai làng cạnh nhau, sẽ được phân chia ranh giới bằng các vật chuẩn tự nhiên như: Dòng suôi, ngọn núi, con đường, tảng đá lớn, cây cổ thụ,… do đôi bên thoải thuận và kèm theo các nghi thức tôn giáo và thề nguyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm. Nếu các dân tộc khác ở Tây Nguyên, đơn vị tổ chức xã hội cao nhất là làng, thì ở dân tộc Mạ đã từng có một "Vương quốc Mạ" – đơn vị xã hội cao hơn và chặt chẽ hơn. Tuy nhiên, các nhà khoa học cho đến nay chưa thể biết vì sao đến thế kỷ XVII "Vương quốc Mạ" biến mất một cách bí ẩn.
Theo Lưu Hùng, mỗi bon của người Mạ trước kia chỉ gồm vài nhà dài (gọi là nóc nhà); thậm chí, trước đây ở một số nơi còn có kiểu làng một nóc nhà. Mỗi khi có thêm thành viên do con cái lập gia đình, họ sẽ làm nối thêm vào. Nên mỗi căn nhà dài đến vài chục mét. Trong mỗi căn nhà là 2 – 3 cặp vợ chồng trở lên cùng con cháu của họ. Theo cách nói của người Việt, đó là kiểu gia đình "tam, tứ đại đồng đường". Mỗi cặp vợ chồng trong căn nhà đó, các con gái, con trai chưa lấy vợ, chồng cũng sẽ được dành cho một gian để làm chỗ ngủ, sinh hoạt, để tư trang,… Dam Bo[7] cũng từng nhận định "Vùng đất của tộc người Mạ rộng mênh mông, nhưng mật độ dân số thấp vì mỗi làng chỉ có đôi ba căn nhà".
Đứng đầu mỗi bon là chủ làng (Kuang bon) hay chủ rừng (Tom Bri) cùng với các trưởng tộc hợp thành thiết chế tự quản của bon làng. Mọi công việc như chọn đất, lập buôn, làm rẫy, cúng thần linh, hay giải quyết các tranh chấp của dân làng đều thông qua ý kiến của chủ làng. Trong xã hội Mạ cổ truyền, quyền sở hữu đất đai thuộc về cộng đồng, gồm đất canh tác, đất cho sinh hoạt lễ nghi tín ngưỡng, rừng cho săn bắn, hái lượm,…Mọi người đều có quyền canh tác và hưởng toàn bộ sản phẩm do mình làm ra. Tuy vậy, quyền sở hữu được giao cho chủ làng hay chủ rừng là người đại diện cho dân làng. Quyền của chủ làng haycchủ đất được dân làng giao phó gồm quản lý đất đai của làng, người làng khác đến khai thác, phát rẫy, săn bắn cần xin ý kiến chủ làng/chủ rừng.
Tham gia vào quá trình điều hành hoạt động của bon làng là Luật tục/tập quán pháp (N'đri). Luật tục có chức năng, tác dụng điều chỉnh hành vi, ý thức cúa con người trong cộng đồng với nhau và vơi tự nhiên. Theo đó, có thể xem Luật tục là một bộ công cụ chuẩn mực xã hội để mọi thành viên trong cộng đồng tuân thủ, thực hiện và noi theo. Chẳng hạn, phê phán những người lười biếng, Luật tục có câu: "Dài chân mà không biết đi rừng, dài tay mà không biết bắt ca". Nên Luật tục sẽ có răn đe, nhắc nhở: "Phát rừng rậm đừng kêu kẹt thần, phát rừng thưa đừng sợ cỏ tranh"; "Chăm chỉ làm việc thì không thấy mặt người",…Luật tục đã giúp cho thiêt chế tự quản bon làng cổ truyền Mạ, cũng như nhiều dân tộc Tây Nguyên khác, vận hành được bon làng từ đời này sang đời khác.
Hiện nay, các bon làng của dân tộc Mạ vận hành theo đơn vị hành chính của Nhà nước. Người đừng đầu mỗi thôn, buôn là cán bộ thôn, buôn (bí thư, trưởng thôn). Sự vận hành của bon làng theo luật pháp của nhà nươc. Thiết chế tự quản bon làng, vai trò của già làng trong mỗi bon không còn như trước. Tuy nhiên, luật tục vẫn phát huy được vai trò, giá trị trong gắn kết các thành viên cộng đồng, hướng các thành viên đến cách ứng xử chuẩn mực, đoàn kết, yêu thương nhau. Có những sự việc xảy ra ở bon làng, không phải khi nào cũng có thể dùng luật pháp để xử lý, mà vẫn cần đến vai trò của Luật tục, già làng, người có uy tín để xử lý, trước khi áp dụng luật pháp.
[1] . Dẫn theo Trung Nghĩa (2013), Những bí mật chưa tiết lộ về vương quốc Mạ, https://www.nguoiduatin.vn
[2] . Phan Ngọc Chiến, Phan Xuân Biên (1983), Dân tộc Mạ, trong sách "Vân đề dân tộc ở Lâm Đồng" (Mạc Đường chủ biên), tr 222; Bùi Sỹ Thứ (), Dân tộc, dân cư Lâm Đồng, Nxb Thống kê, tr22.
[3] . Nguyễn Trắc Dĩ (1974), Đồng bào các sắc tộc thiểu số Việt Nam, tr53
[4] . Henry, Rừng người Thượng, tr 259
[5] . Tổng cục Thống kê, Số liệu điều tra dân số, nhà ở 2019.
[6] . Nhiều tác giả (2013), Văn hóa người Mạ, Nxb Văn hóa Thông tin., tr34.
[7] Dam Bo, Miền đất huyền ảo, tr 48.
Sinh sống dựa vào nông nghiệp, gắn bó với núi, rừng, sông, suối, nương rẫy nên người Mạ tôn sùng thiên nhiên, tôn sùng các vị thần. Trong quan niệm của người Mạ, Thần N'đu là vị thần tối cao, cai quản muôn loài và cai quản các vị thần khác (Thần Rừng, thần Mưa, thần Núi,…). Người Mạ, cũng như nhiều dân tộc khác, cho rằng các vị thần có ảnh hưởng đến mưa thuận gió hòa, đến kết quả mùa màng, đời sống cộng đồng, sức khỏe con người. Nên từ đời này qua đời khác, người Mạ tôn kính, biết ơn các vị thần thể hiện qua các nghi lễ trong chu kỳ nông nghiệp hàng năm của cộng đồng, như: Nhu pó bri (Cúng thần rừng khi chọn đất làm rẫy), Nhu duh sob (Lễ cúng sau khi phát rừng, trước khi chọc lỗ tra hạt), Nhu tơrơmul (Cũng lúc lúa trổ bông), Nhu tuyn kách (Cúng trước khi suốt lúa mang về kho), Nhu R'he (Cúng Mừng lúa mới, khi đã mang lúa về kho),… Lễ vật được sử dụng trong các lễ cúng ngoài trâu, dê, lợn, gà thì cây nêu và cồng chiêng không bao giờ thiếu vắng. Có rất nhiều nghi lễ trong chu kỳ canh tác nương rẫy của người Mạ, tuy nhiên, có hai nghi lễ sau đây là quan trọng và tổ chức lễ lớn:
- Lễ tạ ơn Thần Rừng (Lơ yang sin bri, Lơ yang bri, Nhu pó bri, Nhu bơ đắp): Thường được tổ chức vào đầu tháng 4 dương lịch hàng năm, đầu mùa mưa, cũng là lễ cúng đầu tiên của mùa rẫy. Theo lời bà Ka Dít (Thôn 3, xã Lộc Bắc, Bảo Lâm), trước kia, Lễ Tạ ơn Thần Rừng được thực hiện trước khi đi chọn rẫy. Lễ này có thể được cúng tại mỗi gia đình, dòng họ hoặc cúng chung cả bon. Nếu cúng chung của bon, nghi lễ sẽ được tổ chức ở nhà chủ làng. Lễ vật gồm một nhánh cây nhỏ được lấy từ đám rừng đã chọn để làm rẫy đem về nhà, sau khi cúng xong, người Mạ sẽ gài cành cây ấy lên mái nhà, nơi để thờ cúng; ngoài ra còn có rượu cần, gà, vịt, trâu, bò, dê, heo tùy theo năm đó tổ chức to hay nhỏ. Tuy nhiên, theo một cán bộ Trung tâm Văn hóa huyện Cát Tiên (cũ), thì dù Lễ tổ chức to hay nhỏ, thì lễ vật cũng nhất thiết phải có một con gà và một con vật nào đó 4 chân. Lễ Tạ ơn cầu mong thần Rừng phù hộ cho bon làng giàu có, bình yên; thành viên trong cộng đồng khỏe mạnh, thuận lợi khi đi rừng, đi rẫy.
Ảnh: Cây nêu ở "Không gian văn hóa Tây Nguyên" (2023)
Cây nêu là vật quan trọng trong nghi lễ cúng thần Rừng vì đây là nơi thần linh trú ngụ, hưởng vật hiến tế. Trong Lễ Tạ ơn của người Mạ có hai cây nêu, một cây dựng trong nhà, một cây rất cao dựng ngoài sân. Trên cây nêu, được chia thành nhiều đoạn, mỗi đoạn biểu thị cho một vật như: cột nhà, hạt lúa, chày cối giã gạo,…
- Lễ hội Mừng lúa mới (Nhu R'he): Là nghi lễ quan trọng được đồng bào Mạ tổ chức hàng năm sau vụ thu hoạch lúa rẫy. Đây là dịp để buôn làng tạ ơn thần linh đã cho vụ mùa bội thu; và cầu cho thần lúa phù hộ cho cuộc sống gia đình ngày càng được no ấm, yên bình. Lễ Mừng lúa mới thường được tổ chức 3 ngày 3 đêm, lễ cúng to nhỏ tùy mỗi gia đình. Lễ vật gồm cây nêu, nhà kho nhỏ dựng sẵn, rượu cần, trứng, cơm trắng, gừng, đọt mây, nước trắng, gà trống, thịt trâu khô. Tiết gà cũng được bôi lên các vật thiêng như chiêng, trống, cây nêu, các dụng cụ sinh hoạt, lao động sản xuất,.... Sau phần cúng tế, như tất cả các nghi lễ truyền thống của các dân tộc Nam Tây Nguyên, dân làng tổ chức ăn uống, múa hát linh đình, tấu cồng chiêng, tham gia các trò chơi dân gian như kéo co, đậy gậy, đi cà kheo… Đây là một hoạt động để tạ ơn thần linh nhưng cũng đồng thời để tăng tính gắn kết giữa các thành viên trong cộng đồng của dân tộc Mạ.
Trước kia, trong các lễ lớn hàng năm, người Mạ còn có nghi thức đâm trâu, như nhiều dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên. Đây là một hoạt động văn hóa, tín ngưỡng quan trọng nhất đối với người Mạ nhằm tạ ơn thần linh khi lúa đầy bồ sau mùa thu hoạch. Theo một số người già ở Đồng Nai Thượng (Đa Huoai), Lộc Bắc (Bảo Lâm), nghi lễ đâm trâu được thực hiện vào những năm được mùa lớn, có thể định lượng bằng khoảng 1.000 gùi lúa. Hiện nay, nghi lễ đâm trâu không còn được thực hiện do những cách hiểu chưa đầy đủ về nguồn gốc của nghi thức này ở một số cơ quan quản lý văn hóa và áp lực dư luận trên các phương tiện truyền thông. Điều này cũng đang diễn ra với một số lễ hội khác có liên quan đến động vật hiến tế trong lễ hội, ví dụ Lễ hội "Chém lợn" ở Khắc Niệm (Thành phố Bắc Ninh). Tuy nhiên, khác với lễ hội đâm trâu đã hoàn toàn không tổ chức, ở Bắc Ninh, lễ hội này vẫn được tổ chức hàng năm, nhưng nghi thức "chém lợn" được thực hiện kín đáo ở khu vực riêng, các hoạt động khác thực hiện như truyền thống hàng trăm năm qua ở làng.
Hiện nay, do tác động của nhiều yếu tố mà các nghi thức, lễ hội truyền thống trong cộng đồng người Mạ ở Lâm Đồng đã có nhiều thay đổi theo hướng đơn giản hơn hoặc mai một, không còn được tổ chức vì các lý do cơ cấu cây trồng, phương thức canh tác đã thay đổi; hoặc do bà con theo các tôn giáo mới có giáo lý xung đột với tín ngưỡng truyền thống. Sự mai một các nghi lễ, lễ hội truyền thống cũng làm giảm đi bản sắc văn hóa của người Mạ trong bối cảnh hiện nay.
Các dân tộc ở Tây Nguyên nói chung trang phục thường đơn giản, không đa dạng về chủng loại, kiểu dáng. Trang phục nam chỉ có chiếc khố, khăn; trang phục nữ là váy (ồi), áo; ngoài ra, có thêm tấm choàng (ùi) để khoác khi trời lạnh hoặc để đắp vào ban đêm. Sự khác nhau về trang phục, có tính chất nhận diện dân tộc là ở hoa văn, màu sắc trên tấm vải. Người Mạ nổi tiếng là khéo léo trong nghề dệt thổ cẩm. Dam Bo từ những năm đầu thế kỷ XX khi đến vùng người Mạ đã miêu tả về hoa văn và những tấm vải thổ cẩm của họ như thế này: "Họ làm những chiếc chăn xanh, có hoa văn cực kỳ tinh tế, dùng để làm váy cho phụ nữ và làm khố thêu cho đàn ông, có những túp bông màu đỏ trang trí, là niềm tự hào của nhiều vị thủ lĩnh. Họ cũng dệt loại ao krok, một loại áo mặc trong truyền thống của người Tây Nguyên có hai đường khâu, không tay, thêu xanh và đỏ, hay đen và đỏ. Những người ở cạnh đường 20 là chuyên gia dệt những tấm chăn lớn màu trắng, thêu xanh và đỏ, thường gồm hai tấm khâu chung lại với nhau. Họ cũng biết kỹ thuật dệt áo ao krok"[1].
Trước khi biết trồng bông để dệt vải, người Mạ thường lấy vỏ cây để dệt vải may ao, váy, khố. Trước kia, phụ nữ Mạ thường để ngực trần, phần thân dưới là váy (ồi). Sau này, khi biết trồng bông, váy của phụ nữ Mạ được dệt từ cây bông. Sau khi thu hoạch bông về, phơi khô, họ sẽ kéo sợi, rồi dùng những loại lá, rễ, quả cây rừng để nhuộm màu sắc cho vải. Áo (àu kroh) phụ nữ Mạ được làm từ một tấm vải thổ cẩm gập đôi, khoét lỗ để chui đầu, rồi khâu hai bền sườn đến vai, để tay trần, vạt sau dài hơn vạt trước. Váy của phụ nữ Mạ có màu nền là màu chàm, đen, dài quá bắp chân, cũng có khi đến đầu gối để thuận tiện khi đi rẫy; hoa văn hình học to nhỏ khác nhau. Ngoài ra, ở mép váy còn được trang trí bằng những dải hoa văn nhiều màu sắc. Trang phục nam giới gồm áo và khố. Áo nam (àu kroh) về kiểu dáng cũng tương tự áo nữ, chỉ có rộng dài hơn, vạt sau trùm kín mông, áo có tay hoặc không tay, khác với áo nữ là phần tua rua ở gấu áo xe thành chùm sợi chỉ. Khố (Ntrònh) của nam thường được dệt bằng sợi chỉ màu đen, có độ rộng hơn khoảng 20 cm, độ dài khoảng 4m, Khố của nam giới có loại dài, loại ngắn, có loại đơn giản chỉ một màu chàm sẫm và hai đường hoa văn đơn sơ dọc theo rìa mép; cũng có loại ở hai đầu khố còn đính thêm những chuỗi hạt cườm và những dải tua dài.
Hoa văn trên trang phục dân tộc Mạ, cả nam và nữ, thường hoa văn hình học, mô phỏng cuộc sống hàng ngày: người giã gạo, ché rượu cần, dụng cụ lao động cỏ cây, muông thú, cây nêu, côi chày giã gạo, con thằn lằn, con rắn nước, đường mòn, dấu chân loài vật,…(ảnh dưới):
Ảnh: Trang phục truyền thông của phụ nữ Mạ ở Lộc Bắc
Khác với nhiều dân tộc ở Tây Nguyên, màu tối (đen, xanh đen) là màu chủ đạo, trang phục người Mạ nói chung lại là màu trắng nên hoa văn càng nổi bật hơn. Màu sắc trên trang phục dân tộc Mạ tươi sáng và đều mang ý nghĩa nhất định, biểu thị cho ngũ hành: Kim (xám, bạc, trắng), mộc (xanh lá cây), thủy (đen hoặc xanh da trời), hỏa (đỏ, hồng, cam, tím), thổ (vàng, nâu). Tất nhiên, ở thủa ơ khai, người Mạ chưa có ý thức rõ rệt về ngũ hành. Nhưng những thứ hiện hữu xung quanh con người: dòng sông, con suối, ngọn núi, lửa, đất đai,…đều chính là các yếu tố ứng với ngũ hành. Để cuộc sống tốt đẹp, con người luôn cần sự hài hòa, cân bằng các yếu tố trong ngũ hành, cũng chính là nước, lửa, rừng, đất đai,…
Ngoài trang phục, yếu tố làm nhận diện rõ nét về dân tộc Mạ trong truyền thống là đồ trang sức[2]: "Về mặt thể chất, người Mạ là những người Tây Nguyên "nguyên gốc"; có thể nhận ra họ qua hàng nghìn dấu hiệu khác biệt của tộc người họ: những khúc ngà voi to tướng đeo trên các dái tai căng ra, những chiếc ống điếu kếch xù, răng cưa đến lợi (việc làm rất đau đớn, nhưng không bắt buộc; khi người ta tự hào là người Mạ, người ta sẵn sàng chịu đựng). Ðàn ông búi tóc như đàn bà; một chiếc lược bằng sừng trâu, nạm chì, cài trên mái tóc, khiến người đàn bà thêm có chút gì đó gợi nét Tây Ban Nha".
Người Mạ, cả nam và nữ đều thích đeo vòng bằng đồng, ngà voi, sừng, vòng bằng hạt cườm,… Đối với nam giới, họ còn thích cắm những chiếc lông chim trên đầu.
Tục cà răng, căng tai cũng là dấu hiệu để nhận biết người Mạ. Trước kia, thanh niên đến tuổi trưởng thành phải cà răng (chỉ cà 6 răng cửa hàm trên) để thể hiện sự dũng cảm, đồng thời để thể hiện đã trưởng thành, có thể gánh vác trọng trách gia đình. Ngày nay, tục này đã bị bỏ.
Quan điểm thẩm mỹ của người Mạ về cái đẹp cũng biểu hiện ở tục căng tai. Ban đầu, người ta chỉ xiên một lỗ nhỏ ở tai (như người Việt bấm lỗ tai), nhưng để lỗ tai ngày rộng, người ta sẽ thay những vòng đeo vào tai (bằng ngà hoặc bằng đồng, gỗ) ngày càng to hơn. Lỗ tai càng lớn càng được coi làm đẹp. Ngày nay, tục lệ này đã được hủy bỏ. Thanh niên nam nữ chỉ xâu lỗ tai và đeo những chiếc khuyên tai nhỏ như người Kinh.
Hiện nay, trang phục truyền thống của dân tộc Mạ cũng mai một như nhiều DTTS khác vì các lý do khác nhau. Chúng tôi đã thực hiện điều tra về mức độ sử dụng trang phục truyền thống hàng ngày chỉ chiếm 26,5%, mặc trong các lễ hội cộng đồng: 52,5%; độ tuổi mặc trang phục truyền thống: Trung niên: 42,6%; người già:17,9%, thanh thiếu niên:24,1%. Từ những số liệu trên cho thấy, có nhiều nguyên nhân khách quan, chủ quan để dẫn đến trang phục truyền thống ít được sử dụng. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội hiện nay đã có nhiều đổi thay về không gian cư trú, phương tiện giao thông, môi trường làm việc,…nên việc khai thác, phát huy trang phục truyền thống cũng cần được mở rộng phạm vi sử dụng, kiểu dáng mẫu mã,…cho phù hợp.
[1] Dam Bo, Miền đất huyền ảo, tr49.
[2] .Miền đất huyền ảo, tr 47
Trong xã hội cổ truyền, địa bàn cư trú của người Mạ là khu vực có nhiều rừng, nên cac loại lâm thổ sản như mộc nhĩ, nấm hương, măng, đọt mây, các loại rau rừng, mật ong, củ mài, chim, thú, bò sát,… phong phú. Đây là nguồn lương thực, thực phẩm bổ sung cho đời sống khi chưa đến mùa thu hoạch. Lương thực chính của người Mạ là gạo nếp hay gạo tẻ trồng trên rẫy; ngoài ra còn có bắp, mì (sắn), khoai,…. Cơ cấu bữa ăn thường xuyên của người Mạ là các loại rau rừng, muối sống đâm nhỏ trộn với ớt, lá rừng. Mỗi khi đi rẫy, người Mạ cũng có cách thức nấu cơm bằng ông lồ ô, cho gạo vào ống, đổ nước vào, cho lên đốt, khi nào cạn nước sẽ nướng trên than cho đến khi chín. Rau thường là rau rừng, được chế biến bằng các cách thức đơn giản như luộc, nướng, nấu canh. Món rau rất phổ biến của người Mạ là là nhíp, lá bép, đọt mây. Canh thụt là món ăn rất được ưa thích ở người Mạ. Canh thụt được nấu bằng nhiều loại rau khác nhau, cùng với thịt, cá bằng ống tre. Sau khi rau chín sẽ lấy cây đâm cho nhuyễn. Canh bồi là một món ăn phổ biến khác của người Mạ, được chế biến nấu từ rau rừng, thịt thú, bột gạo rang, nước lá nhao và một số gia vị:
Ảnh: Nướng đọt mây trong gia đình người Mạ Lộc Bắc
Đồ uống thông dụng ở dân tộc Mạ là rượu cần. Rượu cần còn là lễ vật không thể thiếu trong các nghi lễ cúng tế thần linh, hoạt động vui chơi cùa người Mạ. Đây cũng là nét văn hóa chung của nhiều dân tộc ở khu vực Trường Sơn – Tây Nguyên, tuy mỗi dân tộc, mỗi nhóm địa phương sẽ có cách pha trộn, xử ly nguyên liệu khác nhau. Nguyên liệu để làm rượu cần ngoài gạo tẻ, gạo nếp là nguyên liệu chính thì ủ rượu cần không thể thiếu chất men truyền thống được làm từ lá, vỏ và rễ các loại cây rừng. Sự khác nhau trong cách chế biến rượu cần ở mỗi dân tộc là ở các sử dụng các loại cây rừng sẵn có trên địa bàn cư trú. Đối với người Mạ ở khu vực Đồng Nai Thượng (Đạ Huoai), lá cây để ủ bắt buộc phải có là lá cây rờ hộch; ngoài ra còn có các loại lá khác (Mó, M’năng, Đôn, Hóc Cải cọp... ). Các loại lá, vỏ và rễ cây rừng này được bà con người Mạ lấy về phơi khô, tán nhỏ rồi dùng ủ rượu theo công thức gia truyền. Sau đó, lấy lúa phơi khô, rang chín rồi đem giã nát trộn với hỗn hợp các loại lá, vỏ và rễ cây rừng rồi nặn thành từng khối men hình tròn. Men sau đó được gác lên giàn bếp từ 3 đến 4 tuần rồi đưa xuống ủ rượu.
Đối với người Mạ ở Bảo Lâm, ngoài lá rờ hộch để làm men rượu, còn có thêm các vị khác, như: Bột ớt hiểm, bột riềng rừng, muối, lá dâu… tỷ lệ theo công thức gia truyền. Sau khi đã giã nhuyễn, các loại nguyên liệu trên được đem trộn đều với bột gạo, muối, nước và trấu, rồi vo lại thành từng viên nhỏ, tròn, dẹt, gác trên giàn bếp ấm hoặc phơi trong bóng râm, độ vài ngày cho viên men phồng to, áng chừng có thể ủ rượu được là xong. Men này mang bốn vị: Đắng, chát, cay và ngọt. Có một nghi thức của người Mạ ở Bảo Lâm là lúc bỏ men rượu vào ché, tất cả các thành viên trong gia đình phải đều có mặt đông đủ ở nhà. Vì theo quan niệm của họ, nếu còn một người nào đó chưa về mà đã bỏ men rượu vào ché, thì người ấy có thể gặp những chuyện nguy hiểm trên đường. Sự đúng sai của nghi thức này chưa được kiểm chứng, tuy nhiên đó là một nét văn hóa đẹp cần được duy trì, khai thác, phát huy trong bối cảnh hiện nay về bảo tồn văn hóa các DTTS:
Ảnh: Rượu cần trong lễ cúng ở gia đình người Mạ (Lộc Bắc)
Hút thuốc lá là thói quen của người Mạ. Đàn bà, đàn ông, trai gái đều biết hút. Họ hút bằng ống điếu, quấn lá, đàn bà ưa ăn thuốc.
Ẩm thực của người Mạ trong quá khứ phản ánh môi trường sinh sống của họ. Ngày nay, cuộc sống của người Mạ đã không còn phụ thuộc vào rừng; mức sống được cải thiện. Cơ cấu bữa ăn hàng ngày của người Mạ không chỉ đa dạng về nguồn thực phẩm (thịt gà, cà, trâu, bò, heo,…) mà còn gia tăng lượng dinh dưỡng cho các thành viên gia đình. Tuy nhiên, các món ăn truyền thống của dân tộc Mạ, cách thức chế biến món ăn theo cách truyền thống vẫn được bà con sử dụng trong các dịp lễ tết của gia đình, cộng đồng và khi có cơ hội.