Ẩm thực dân tộc K'ho

3.1 Rượu cần

Dân tộc K'ho sống ở Đơn Dương cũng có món cà đắng, da trâu. Tuy nhiên, cách chế biến khác so với của người Chu Ru. Với người K'ho, cứ mỗi khi có sự kiện lớn của gia đình cũng như của cộng đồng, họ thường tổ chức ăn trâu. Trâu được chế biến nhiều món, và một trong những món đặc sắc với bà con là cà đắng nấu với da trâu. Cà đắng là một loại cà nhỏ, ngày xưa thường mọc khắp núi rừng, quả màu xanh với những đốm trắng dọc thân quả. Quả cà đắng có thể chế biến được nhiều món ăn như cà đắng om ếch, cà đắng dầm ớt, cà đắng om lươn.. Nhưng có lẽ  đặc biệt nhất vẫn là món cà đắng nấu với da trâu. Cà đắng nấu da trâu là món ăn quen thuộc với đồng bào K'ho. Chỉ từ những nguyên liệu có sẵn trong đời sống thường nhật, dưới bàn tay của người K'ho, đã cho ra một món ăn đậm chất Tây Nguyên. Ông Ya Ga, ở  thôn Ma Đanh, xã Tu Tra, huyện Đơn Dương, năm nay đã ngoài 70 tuổi, bảo rằng, món ăn này từ đời ông cha đã thấy có.

Ông bảo tưởng chừng nấu món này đơn giản, nhưng nếu không đúng cách, đúng nguyên liệu thì da trâu sẽ dai, còn cà thì sẽ nát. Cà chọn nấu với da trâu phải là quả ương ương, không quá già hoặc quá non. Da trâu cũng có những yêu cầu riêng: phải là trâu từ 11-12 năm, non thì nấu sẽ bị nát và không ngon.

Da trâu sau khi phơi khô và cạo sạch lông, dùng vật nặng đập cho nứt để ngấm gia vị, thái khúc vuông cho vào nồi nêm nước rồi đun lên. Củi đun cũng cần phải chọn củi chắc, cháy đượm, không khói để làm sao lửa cháy âm ỉ, luôn cho nồi da trâu sôi đều. Phần nước nấu sẽ được thay. Khi nào nước ninh da trâu có độ trong, thì mới cho cà và các gia vị rồi tiếp tục ninh cho đến khi nào nhừ thì thôi. Thời gian đun tương đối lâu, khoảng 5-6 tiếng. Gần chín thì sẽ cho lá tía tô và các loại lá rừng thơm. Món cà đắng da trâu khi ăn có vị béo của da trâu, có vị đắng của cà tạo nên một hương vị đặc trưng đậm chất Tây Nguyên.

3.2 Món ăn từ nòng nọc

Vào trung tuần tháng 6, khi những cơn mưa đầu mùa bắt đầu xuất hiện, ở những vũng nước đọng lại, hay dọc theo các con suối giữa núi rừng Tây Nguyên, là lúc hàng ngàn con nòng nọc sinh sôi. Thời điểm này, người dân bản địa lại có buổi tấp nập đi bắt nòng nọc về chế biến thành những món ăn đặc sản mang hương vị núi rừng. Đây là món ăn quen thuộc của người K'ho Chil, huyện Lạc Dương.

Con nòng nọc, ấu trùng của ếch, nhái, cóc là món đặc sản, muốn mua cũng không bán, chỉ khách quý mới được họ thiết đãi. Riêng người Chill, K'ho hoặc Mạ... tại Lâm Đồng, họ thường rất thích món ăn chế biến từ nòng nọc. Sau khi bắt con nòng nọc từ suối, ao, ruộng, vũng lầy... họ đem về nhà rồi mổ bụng, cho vào ít muối chà rửa sạch sẽ để ráo nước rồi chế biến thành nhiều món khác nhau như nấu canh với rau rừng... tùy theo khẩu vị của người chế biến. Theo lời một người đàn ông nhóm K'ho Chil, "Món nòng nọc đã có từ thời cha ông, nó rất bổ dưỡng, thơm ngon... người dân chúng tôi từ trẻ đến già ai cũng thích ăn món này. Tuy nhiên để bắt nòng nọc phải chịu khó băng rừng, vượt suối tìm đến các khu rừng già, nơi có nòng nọc siêu sạch”.

Nòng nọc có ở nhiều nơi, dưới ao, đồng ruộng, dọc theo các con suối nhỏ hoặc vũng nước bất kỳ và có nhiều kích thước, con lớn to bằng cả ngón tay. Đa số người Chil nơi đây tìm bắt nòng nọc loài lớn và đi vào rừng già. Dụng cụ để bắt nòng nọc khá đơn giản, theo đó, nhóm chỉ cầm theo một cái cuốc, 2 chiếc xà gạc, một cái nơ để bắt nòng nọc và đồ đựng.

Nòng nọc ở những vũng nước giữa những cánh rừng nguyên sinh là ngon nhất, do không bị tác động bởi con người. Rừng già có nhiều cây cao to, quý hiếm có trên hàng trăm năm tuổi. Ở trung tâm rừng, tại vị trí có một con suối nhỏ, quanh năm nước chảy đều và trong veo, cứ vào mùa mưa, dọc theo con suối có nhiều vũng nước đọng lại sẽ có nòng nọc và nhiều con ếch, cá đủ loại… Theo những người đàn ông K'ho Chil có kinh nghiệm đi săn nòng nọc, thì ở những vị trí nước êm, có thể bắt được nòng nọc suối, to bằng ngón tay trỏ, đây là loài khó kiếm nhất. Nhóm người Chil cho biết, việc nhận biết vũng nước có nòng nọc rất dễ, chỉ cần đến gần và quan sát dưới nước là phát hiện chúng. Quan trọng là việc xác định khu rừng ít người đi bắt và nhiều vũng nước đọng.

Tuy nhiên, để bắt được nòng nọc đòi hỏi phải có kỹ năng, nếu dùng nơ xúc nòng nọc tại vũng nước thì không thể bắt được hết vì dễ làm nước đục và nòng nọc lập tức sẽ ẩn mình dưới bùn nước. Từ kinh nghiệm, người Chil hay dùng cuốc đào rãnh nước để nước chảy và dùng nơ hứng sẵn cho nòng nọc bơi theo dòng chạy và nằm gọn trong nơ. Lúc này, họ chỉ cần dùng tay bắt chúng rồi bỏ vào đồ đựng. Tại vũng nước này, nhóm bắt được khoảng một tô lớn đựng nòng nọc loài nhỏ.

Người Chil cho biết, nòng nọc, ấu trùng của ếch, nhái, cóc là món đặc sản, muốn mua cũng không bán, chỉ khách quý mới được họ thiết đãi. Món ăn từ con nòng nọc mà nhiều người DTTS tại chỗ ở Lâm Đồng thích ăn nhất là nòng nọc ướp với sả, ớt rồi xào, nướng… món này rất ngọt, giòn, béo và thơm ngậy và với đa số người dân bản địa ở vùng cao, các món ăn từ thịt gà, vịt, cá biển, thịt heo, thịt bò, thịt trâu... đều không ngon bằng nòng nọc...